Ei gullgruve

Over heile Noreg står det gamle hus tomme. Hus med sjel, handverk og historie – som ein gong var fulle av liv.

I dag forfell mange av dei i det stille, medan vi byggjer nytt i rekordfart. Vi har ikkje råd til å la alle desse ressursane gå til spille.

Vi står sjølve midt i eit restaureringsprosjekt av den gamle sorenskrivargarden på Uleberg i Vågå. Hovudhuset vart bygd rundt 1750 og freda alt i 1923 – og diverre var tilstanden svært dårleg då vi tok over.

Huset er eit stykke norsk historie i tømmer, skifer og tradisjonshandverk som fort kunne gått tapt for ettertida.

I staden for å bli ein del av ein svært dyster statistikk av historiske og freda hus som går tapt, legg vi ned både tid, pengar og kjærleik for å ta vare på huset for ettertida.

Vi hadde budd over ti år i Oslo. Vegard jobba som økonom i 17. etasje i Postgirobygget, eg som privat psykolog på ein av dei største klinikkane i Oslo – ein jobb eg elska.

I Kværnerbyen hadde vi alt innan rekkjevidd – garasje under huset, Kiwi i nabobygget og barnehage eit steinkast unna.

Enkelt, trygt og føreseieleg. Likevel drog det i oss, kjensla av at det verkelege livet var på bygda. Vi flytta til fjellbygda Vågå der eg er frå, og fekk samstundes høve til å overta den gamle sorenskrivargarden, ein del av familien si historie.

Vi visste det trong arbeid, men ikkje kor mykje.

Bak den idylliske fasaden av solsvidd tømmer, lokal skifer og blå fløydører låg råta og venta. Bak vakkert handhøvla panel og historisk tapet møtte stanken av daude mus, røyskatt og flaggermus oss.

Prosjektet vart berre større og større for kvar dag, ettersom nye råteskadar kom til syne. Mismotet vaks, og eg fekk ofte spørsmålet om eg angra – svaret var ja.

Fem år seinare har vi lagt nytt torvtak, skifta rotne tømmerstokkar, lagt jordvarme, og restaurert både himling, dører og golv. Vi har bore ut hundrevis av kilo med leire og grus, og felt tårer vi ikkje visste vi hadde.

Det kosta meir enn vi trudde – i kroner, krefter og tid – men med tusenvis av timar eigeninnsats, dugnad frå bygda, bidrag frå lokale bedrifter, dyktige tradisjonshandverkarar og økonomisk støtte, ser vi no enden.

Og vi veit: Det var verdt det.

Heldigvis er vi ikkje åleine om å sjå verdien i gamle hus.

Fortidsminneforeininga sitt prosjekt «Lys i gamle hus» er eit glimrande døme på korleis tome hus kan koplast med nye eigarar som har vilje og evne til å ta vare på dei.

Slike initiativ viser at det finst løysingar – dersom vi som samfunn legg til rette for det.

Mange gamle hus forfell, og dette gjeld også freda hus. Fleire av dei har i dag tilstandsgrad 3, som betyr at dei er i sterkt forfall.

Difor er det heilt naudsynt at staten legg til rette økonomisk slik at eigarar har moglegheit til å redde og ta vare på dei freda husa våre.

Ny kulturminnelov er på trappene, og det er avgjerande at ho gir gode insentiv som kan sikre bevaring av desse unike bygga for framtida.

For å ta vare på gamle hus treng vi gode økonomiske insentiv og støtteordningar som gjer det mogleg for eigarar å prioritere restaurering framfor å rive og byggje nytt.

Momsfritak på restaurering vil vere eit viktig tiltak. Det er heilt naudsynt å auke støtta til vern og restaurering.

Interessa for å ta vare på gamle hus er stor, og Kulturminnefondet på Røros mottek rekordmange søknader.

Difor er det viktig at støtta til fondet aukar i takt med denne interessa, slik at fleire får moglegheit til å setje i stand og bevare verneverdige bygg.

Ei slik satsing sender også eit tydeleg signal om at vi som samfunn prioriterer å ta vare på kulturarven vår.

Å ta vare på gamle hus handlar ikkje berre om nostalgi og kulturarv. Det handlar om klima. Dei mest miljøvennlege husa er allereie bygde.

Når vi restaurerer, bevarer vi materiale, handverk og energi som allereie er investert – i staden for å bruke nye ressursar på å produsere, frakte og montere alt frå botnen av.

I ei tid der vi snakkar varmt om gjenbruk av klede og møblar, burde hus vere det største gjenbruksprosjektet av alle.

Gamle hus gir dessutan noko nytt som ikkje kan kopierast: særpreg. Eit hus med skeive golv, handhøvla panel og djupe vindaugskarmar har ei kjensle av nærvær som ingen katalogmodell kan matche.

Dei fortel historier om menneska som har budd der før oss, og dei gjev oss ei kjensle av kontinuitet og identitet.

Men å redde eit gamalt hus krev vilje, kunnskap – og ofte økonomiske insentiv. Det er ikkje alltid lønsamt på kort sikt, men det er ei investering i kulturarv, lokalsamfunn og miljø.

Vi er stolte av å vere med i NRKs serie «Nytt liv i gamle hus», og ynskjer å vise at det er mogleg med gjenbruk og istandsetting av gamle hus. Vi håpar å inspirere fleire til å sjå potensialet i forfalne perler rundt om i landet.

Gamle hus er utan tvil ein stor og unytta ressurs for framtida. Dei utgjer ein viktig del av eit berekraftig samfunn som skal byggjast på kontinuitet, handverk og historie.

No er det på tide å slutte å sjå på dei som eit problem – og byrje å behandle dei som den ressursen dei verkeleg er.