Krev lovendring: Bankane har ikkje lov til å ringe politiet når dei mistenker svindel

I eit lukka møterom sit svindeljegerar frå politiet, Telenor og storbanken DNB. Dei er samla for å diskutere svindel.

Men det er ikkje så lett.

Sjølv om dei banktilsette har informasjon dei gjerne vil dele, kan dei ikkje gjere det.

Det er faktisk ulovleg.

– Det er heilt håplaust, seier Sebastian Claydon Takle, leiar for DNBs anti-svindel eining, til NRK.

Sikkert som i banken

Jobbar du i bank er det éin ting du må vite: Opplysningar om kundane skal vaktast like godt som pengane deira.

Lova er streng og gjeld sjølv ved mistanke om svindel.

«Denne lovbestemte taushetsplikten gjeld som den klare hovudregel også overfor politiet», skriv Elin Sandnes, konserndirektør for teknologi og tenester i DNB, i eit brev til to departement og Finanstilsynet.

Men no er noko på gang.

Eit tårn av tusenlappar

Tenk at du byggjer eit tårn med tusenlappar. Du legg pengesetlane oppå kvarandre heilt til tårnet blir 120 meter høgt, så vidt høgare enn hotellet Oslo Plaza.

Tårnet består då av 1,2 milliardar kroner. Så mykje stal svindlarar frå nordmenn i fjor, ifølgje bankanes eigne rapportar.

Svindel er altså big business. Big kriminell business.

NRK har tidlegare fortalt om nokre av desse svindlarane, og korleis dei lever i luksus med pengane dei har lura til seg.

– Eg trur dei lever veldig godt med at vi ikkje kan dele på tvers av sektorar og bransjar, seier Takle i DNB.

– Kor ofte har du tenkt: Viss eg kunne delt denne informasjonen, kunne svindlarane blitt stoppa?

– Hundrevis av gonger.

Bankar i grenseland

Akkurat kor går grensa for teieplikta? Det er bankane faktisk litt usikre på.

Spørsmålet har blitt drøfta i brev og redegjersler. For å vere på den sikre sida, held bankane igjen.

– Bankane fryktar sanksjonar eller omdømmetap viss ein deler for mykje. Dette kjem av både uklart regelverk og usikkerheit i bankane, seier Tom Espen Weie, fagansvarleg i Sparebank 1 SMNs avdeling for økonomisk kriminalitet, til NRK.

Tom Espen Weie, fagansvarleg i Sparebank1 SMNs avdeling for økonomisk kriminalitet.

Foto: Morten Waagø / NRK

Tom Espen Weie, fagansvarleg i Sparebank1 SMNs avdeling for økonomisk kriminalitet.

Foto: Morten Waagø / NRK

I fjor inviterte dei vanlegvis så strenge Datatilsynet og Finanstilsynet bankane til eit uformelt eksperiment.

Ja, eit gruppearbeid, med eit tydeleg mål: Å finne ut korleis bankane kunne spenne bein på svindlarane, utan å trakke over juridiske grenser.

Det var ikkje så lett.

Foreslår lovendring

Avgrensingane var for mange og teieplikta for mektig.

Finanstilsynet konkluderte med at dagens lov gir svindlarane for fritt spelerom, og bør endrast.

Tilsynet meiner DNB og resten av bank-Noreg bør få kunne dele informasjon når dei oppdagar mistenkeleg aktivitet.

Nå har finansminister Jens Stoltenberg (Ap) sendt forslaget på høyring.

Forslaget inneber at:

• Bankar skal få lov til å gje politiet opplysningar for å førebyggje eller avdekke økonomisk kriminalitet, utan å vere bunden av teieplikta.
• Det same gjeld deling av opplysningar mellom bankane og «andre offentlege og private aktørar».

– Vi har store forventningar til at det kjem konkrete retningslinjer for deling, seier Weie i Sparebank 1 SMN.

– Det er dette vi som samfunn treng, seier Takle i DNB.

Svindlarane har forsvunne

Det finst nokre få eksempel på kva som kan skje, når bankane ein sjeldan gong ringjer politiet.

Eit av dei er frå våren 2024.

Avsnittsleiar Mikael Sorter i Oslo politidistrikt tar telefonen. Det er DNBs bedragerieining som ringjer, og det hastar.

Mikael Sorter leier økonomi-avsnittet i Oslo-politiets eining vest.

Foto: Trond A. Stenersen / NRK

Mikael Sorter leier økonomi-avsnittet i Oslo-politiets eining vest.

Foto: Trond A. Stenersen / NRK

Banken fortel at ein av deira kundar, ei eldre dame, truleg har svindlarar på besøk akkurat no.

Dei har gitt seg ut for å vere frå banken.

Hundretusenvis av kroner forsvinn på kort tid. Politiet rykkjer ut. Sjølv om svindlarane har forsvunne, får politiet sikra viktige spor.

Kort tid seinare blir fleire personar pågripne.

Nokre veker seinare får politiet ein ny telefon frå banken, og rykkjer ut på nytt. Slik held det fram gjennom året.

Fare for liv og helse

Totalt blei 22 personar pågripne av Oslo-politiet i 2024, sikta for å ha svindla eldre i deira heimar.

Så langt er åtte av dei dømt. Fleire saker står for tur i retten.

– Kor viktig var informasjonen frå banken for politiet i disse sakene?

– Det var avgjerande for at vi kunne reagere raskt. Viss vi skulle vente på at privatpersonar melde svindlarane til politiet først, hadde vi aldri klart å ta desse folka, seier avsnittsleiar Sorter til NRK.

Heime-svindlarar har no nesten opphøyrt som fenomen, ifølgje DNB eigne tal.

Men vent litt.

Hadde eigentleg banken lov til å varsle politiet om desse svindel-besøka?

– Ja. Når tunge kriminelle møtte opp heime hos dei eldre damer, vurderte vi at det var fare for liv og helse. Då kunne vi dele det som var naudsynt, seier Takle.

Han understrekar at dei aller fleste tilfelle av svindel er digitale, utan fysiske møter mellom kriminelle og offer. Då er banken, som hovudregel, bunden av teieplikta.

Skeptisk til ikkje å dele opplysningar

Weie i Sparebank 1 meiner ei lovendring ville gjort det lettare for bankane å stanse internasjonale tekstmelding-svindlarar, som NRK tidlegare har fortalt om.

Han meiner deling av opplysningar om kontonummer, telefonnummer, e-postadresser og nettstader mellom bankar vil kunne vere relevant.

– Det er eit veldig ambisiøst mål, men eg trur at viss ein hadde delt innan eit døgn, hadde ein oppnådd utruleg mykje, seier Weie.

Takle seier:

– Det er ikkje snakk om å berre pumpe masse personopplysningar over til politiet for å sjå om dei kan gjere noko med det. Vi må jo meine det føregår alvorleg kriminalitet før vi deler.

– Kan ikkje auka deling av teiepliktsbelagde opplysningar undergrave tilliten til banken?

– Eg trur ikkje det, og er meir skeptisk til å ikkje dele opplysningar om svindelmiljø. Då sit vi berre stille i båten og ser kriminelle nettverk vekse seg større og sterkare.