194 kraftverk i verna elvar

Det er 1. april og statssekretær Elisabeth Sæther har tatt turen over fjella til Småkraftdagane i Bergen.

I kofferten har ho ingen aprilsnarr, men ein marsjordre frå regjeringa:

– Bygg, seier ho.

– Det er ei innstendig bønn frå meg til dykk: Bygg!

Nokre veker seinare er det Erna Solberg som reiser over fjella med ein våt draum og ei åtvaring om ei snarleg kraftkrise.

Ved det største vasskraftverket i landet under bygging – Feios kraftverk i Sogn – er ho klar i talen:

– Vi må bygge ut mykje meir vasskraft, sjølv om det kostar oss natur.

For godt mål legg ho til at heller ikkje dei verna vassdraga er heilt freda, og at Stortinget har vedteke å mjuke opp vernet ytterlegare.

Til grunn ligg «dogmet» om at Noreg treng meir kraft, men det er det ikkje alle som er einige i.

93 prosent positive til meir vasskraft

I Gaularvassdraget i Vestland er det bygd fleire mini- og mikrokraftverk etter at vassdraget blei verna i 1993.

Ifølge tal NRK har henta inn, har kraftverka gitt 71 GWh sidan 2022.

Det gir straum til 1100–1200 husstandar i året, og er ingenting mot kva den neste generasjonen kraftverk kan produsere.

Det nye stortingsvedtaket opnar for større kraftverk i verna vassdrag om miljøkonsekvensane er «akseptable».

NRK har reist inn i den vestlandske skoddeheimen for å undersøke om inngrepa i Gaular er så skånsame som dei folkevalde legg til grunn.

Ifølge tal frå Norsk medborgerpanel er 93 prosent av oss positive til meir vasskraft, men ikkje for kvar ein pris.

Skogen driv inn i gråskodda, og eit knippe endar lettar frå Haukedalsvatnet.

Det surklar og krafsar i grøfter og bekkefall.

I baksetet sit Susanne Schneider frå Norsk institutt for vassforsking (NIVA).

– Eg er spent på kva vi finn, seier ho.

– Veldig spent.

Døden ved tusen kutt

Tidlegare i år skreiv Schneider ein kronikk der ho samanlikna «småkraft-boomen» sidan tusenårsskiftet med den kinesiske torturmetoden der offeret blir påført tusen små papirkutt.

Kvar for seg kan kutta vere uskuldige, men i sum blir dei meir enn nokon kan tole: Døden ved tusen kutt.

– Eg skjønner at det ikkje blir folkeaksjonar og protestmarsjar på Karl Johan for ein enkelt bekk, seier ho.

– Men når dette skjer 1433 gonger, får alle endringane stor effekt til saman.

Talfestinga svinger, men det er i dag meir enn 1430 små kraftverk i Noreg.

Sjå svar frå NVE og energiminister Terje Aasland lengre ned.

Splid i bygda

Ei trane flyg over Hestadfjorden, med kvitt lys under grå venger.

Regnet har slutta å tromme på biltaket, og vi er framme ved Vågen minikraft.

Det første av i alt fem minikraftverk i Gaularvassdraget som Schneider vil undersøke.

Utløpet er fullt av krypsiv.

Forklaringa er enkel: I motsetning til den naturlege elvestraumen er vatnet som kjem ut i enden av eit kraftverk fritt for stein og grus og andre sediment.

Utan skrubbinga frå desse får ugraset «arbeidsro» til å gro og vekse.

Dagleg leiar i kraftverket, Kjell Arne Vågen, vil snakke om det som kan skje langs fjellhorisonten i sør.

Planane om å bygge vindturbinar på Snøheia har skapt splid i bygda, og sett naboskap på prøve.

– Eg prøver å ha ein ålreit tone, men det er ikkje alle som får det til, seier han.

Fleire kraftverk under krigen

Øvst i det korte fallet mellom Lauvavatnet og Viksdalsvatnet har Magne Viken reist eit lite kraftverk som utnyttar fallhøgda på ni meter.

Ved ristinntaket må han jamleg innom for å rake unna gras, blad, høy og slam som demmer seg opp.

Han seier det er to grunnar til at han bygde ut.

For det første handla det om å rydde opp. Langs elva låg ei gammal røyrgate som ein av nabobøndene bygde etter krigen, og som sidan hadde fått lite kjærleik.

– Du kunne trakke rett gjennom han, seier Magne.

I tillegg håpa han at minikraftverket ville bidra med litt inntekter på garden, men dei har han sett langt etter.

Straumprisane nord for Sognefjorden har ganske enkelt vore for låge.

– Det er grunnen til at så mange av desse kraftverka blir selde til utlandet. Så får bøndene igjen noko for strevet.

– Men det vil ikkje du?

– Nei, kraftproduksjonen bør vere på norske hender, inkludert vindkrafta.

Allereie i Magnus Lagabøtes landslov (1276) blei gardeigarane i landet sikra retten til eiga elv, og det er ikkje utan grunn at mange kraftverk ligg i «Sagelva» eller «Kvernelva».

I andre tilfelle var eigne kraftverk einaste moglegheit til å få lys på garden.

Forteljinga om den norske «småkraftboomen» er derfor ikkje ei rettlinja historie.

Anslaga er usikre, men studiar, som denne frå 1946, viser at det var fleire kraftverk i Noreg under krigen enn det er i dag.

Strenge krav til minstevassføring

– Raudalge, roper Schneider.

– Eg fann raudalge. Lemanea!

Det er ei god nyheit. Om du finn raudalge, kan du vere sikker på at bekkeleiet ikkje har gått tørt.

Med undervasskikkerten, som mest liknar ei trafikkjegle, saumfer ho botnen etter fleire teikn.

– Folk flest ser nok ikkje forskjellen på bekker som er grodde igjen med mose, og bekker som ikkje er det, seier ho.

Fordi miljøkonsekvensane er «usynlege» i sanntid og slår inn med forseinka effekt, kjem erkjenninga først i ettertid.

Og da kan det vere for seint.

Regnet trør varsamt, og Vallestadfossen ligg som eit attgløymd brudeslør på kyrkjetrappa.

I toppen ligg inntaket til kraftverket, som får lov til å sluke 9 prosent av vatnet.

Naturvernforbundet protesterte mot planane, og gardeigar Atle Vallestad måtte heile vegen opp til Olje- og energidepartementet før han fekk bygge Vallestadfossen kraftverk i 2005.

I overkant av fossefallet er ein tredel av elva demt opp. Brorparten renn uhindra forbi.

Same metode er brukt på neste stoppestad, Bakkefossen kraftverk i dalføret innanfor.

Schneider liker det ho ser.

– Ei elv må få lov til å jobbe, seier ho.

– Det er det ho er skapt for. Ho er til for å jobbe, grave og frakte.

Suset over furua som sist

Inst i Haukedalen viser Nils Anders Gjerland fram Bakkefossen kraftverk, som bygger vidare på det som bestefar hans starta.

God butikk er det ikkje, men med sauer og ei hytte han leiger ut til tyske turistar «så går det på eit vis».

Og no er tømmerprisen på veg ned.

– Då prisen var på topp, kunne eg sikkert fått 2000 kroner for han der, seier han, og peikar på eit digert grantre som bestefaren planta.

I toppen skjelv konglene.

Dei siste åra er forteljinga om lågare lønnsemd og lengre skoleveg for ungane.

Gjerland tør ikkje seie kor lengje garden er liva laga.

– Det er kanskje siste generasjon nå, seier han.

Isaelva freser forbi, og det suser i tretoppane der konglene klorar seg fast.

Susanne Schneider seier at møtet med kraftverk-eigarane i Gaularvassdraget har gjort godt.

– Dei er opptatte av elvane, og det går an å snakke med dei om miljøeffektar og tiltak, seier ho.

Over gråskodda openberrar Rørvikfjellet seg. Etter to dagar med våte sokkar og klyving i ulendt terreng gjer NRK-bilen vendereis til Førde.

– Eg trur det handlar om dialog, seier Schneider frå baksetet.

– At vi som er forskarar forklarer kva vi ser, og at vi saman finn betre løysingar.